نهج‌البلاغه، مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و اندرزهای (حکمت‌ها)ی
علی ابن ابی‌طالب، امام اول شیعیان است.گردآورندهٔ نهج‌البلاغه، ابوالحسن محمد بن حسین موسوی معروف به
سید رضی و شریف رضی است. نهج‌البلاغه عنوانی است که سید رضی برای منتخبی از خطبه‌ها و مواعظ، نامه‌ها و عهدنامه‌ها، و کلمات کوتاه و قصار علی بن ابی‌طالب برگزیده‌است. مطالب این کتاب از جمله شیواترین متون عربی محسوب می‌شود.ساختار
سخنان
علی ابن ابی‌طالب در این کتاب بر در سه باب آمده است:باب اول: خطبه‌ها و اوامر
باب دوم: نامه‌ها و رسائل و وصایا
باب سوم: کلمات قصار، حکمت آمیز و مواعظ
نهج‌البلاغه و مشاهیر
شیخ
محمد عبده از مفتیان پیشین مصر تصادفاً با نهج‌البلاغه آشنا شده، شیفتهٔ آن می‌شود و به شرح این مجموعه و تبلیغ آن در میان جوانان مصری می‌پردازد. وی در مقدمه شرح خود می‌گوید:[۱] «در همهٔ مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آنکه معتقد است سخن علی علیه‌السلام بعد از قرآن و کلام نبوی شریف‌ترین و بلیغترین و پرمعنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.»ترجمه‌های نهج‌البلاغه
ترجمه‌های متعددی از این کتاب به
فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه سید جعفر شهیدی، فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری، حسین انصاریان و محمد دشتی اشاره کرد.مآخذ و مدارک نهج‌البلاغه
علامه امینی در جلد چهارم کتاب الغدیر ۸۱ شرح نهج‌البلاغه را معرفی کرده‌است.[۲] معروفترین شروح نهج‌البلاغه شرح ابن ابی‌الحدید معتزلی بغدادی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح خوئی و از معاصران، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه اثر شیخ محمدتقی جعفری و شرح نهج‌البلاغه تالیف شیخ محمد تقی شوشتری، را می‌توان نام برد.نخستین گردآورنده کلمات قصار
علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب (بیان و تبیین) درگذشتهً ۲۵۵ ه.ق می‌باشد. وی صد کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین را انتخاب کرده و آن را (مطلوب کل طالب من کلام امیرالمومنین علی بن ابی طالب) نامیده‌است.تاریخ‌نگاران و حدیث‌دانان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای علی اقدام کرده‌اند، برای نمونه قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی درگذشتهً ۴۰۵ هجری مجموعه‌ای از سخنان امیرالمومنین علی را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده است
[۳]. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده است[۴]. بسیاری از خطب و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده است[۵]. همچنین بخش بزرگی از خطبه‌های توحیدی نهج‌البلاغه در کتابهایی که یک قرن پیش از نهج‌البلاغه تالیف شده، نظیر کتاب «الکافی» شیخ کلینی و «کتاب التوحید» شیخ صدوق آمده‌است. علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که تقریبا صد سال پیش از سید رضی میزیسته‌است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» می‌نویسد: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره مند می‌شدند.» گواهی دانشمند متتبعی مانند مسعودی می‌رساند که خطابه‌های علی فراوان بوده‌است که سید رضی از این میان در نهج‌البلاغه تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده، که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص او داشته‌است.کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک نهج‌البلاغه انتشار یافته که از جمله مهمترین آنها سه کتاب «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی خان عرشی و ترجمه دکتر آیت‌الله زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرأ حسینی است.
نهج البلاغه از مشهورترین و معتبرترین منابع حدیث
شیعه است که به کوشش سید رضی (359 ـ 406 ه* ق) تدوین گردیده است=-
نهج البلاغه حاوى سخنان زیباى امیر مؤمنان على علیه السلام است که به حق فراتر از سخن انسان و فروتر از سخن خدا معرفى مى شود
****
عهدHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%87%D8%AF+%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87+%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9+%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D9%87%D8%AF+%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87+%D9%85%D8%A7%D9%84%DA%A9+%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%B1"نامه مالک اشتر****
موضوعات نهج البلاغه
تنوع موضوعات نهج البلاغه اعجاب برانگیز است، معارف بلند توحیدى ارزشهاى والاى الهى، پند و اندرز و موعظه، بیان و تحلیل حوادث سیاسى و اجتماعى، دستور کار حکمرانان و توبیخ آنها از جمله مطالب نهج البلاغه است.
بخشهای مختلف
مؤلّف پس از مقدمه اى کوتاه سخنان امیرمؤمنان علیه السلام را در سه بخشِ خطبه ها (سخنرانیها)، کتب (نامه ها و رساله ها) وقصار الحکم (حکمت هاى کوتاه) تنظیم نموده و در لابلاى سخنان آن حضرت ـ هر جا که لازم بوده ـ توضیحات کوتاه و مفیدى آورده است. در نهج البلاغه 241 خطبه، 79 نامه و 480 فراز کوتاه از حکمت هاى
امامHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%D9%89" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%D9%89"على علیه السلام گرد آمده است.هدف سید رضی
نهج البلاغه در لغت به معناى راه رسا و بلیغ سخن گفتن است. سیّد رضى کوشیده است از میان احادیث منقول از امام على علیه السلام، بلیغترین و زیباترین آنها را گزینش و در این مجموعه گرد آورد. همین ویژگى راز ماندگارى و جاودانگى این کتاب در حوادث سهمگین و تلخ گذشته تاریخ و موجب شهرت آن در میان گروههاى مختلف مسلمانان و شخصیّت هاى برجسته غیرمسلمان گشته است.
پژوهشها و ترجمه ها
برخى از پژوهشگران بیش از 370 اثر را در شرح و تفسیر و ترجمه و... نهج البلاغه بر شمرده اند وتاکنون نزدیک به 15 ترجمه از نهج البلاغه به چاپ رسیده است.
این مسأله اهمیت و ارزش این کتاب را در میان مسلمین تا حدودى روشن مى نماید.
ترجمه هاى بسیارى از نهج البلاغه به فارسى در دست است. از معروفترین آنها مى توان به ترجمه سیّد على نقى فیض الاسلام و دکتر
فرهنگها و نرم افزارها
برخى از دانشمندان کوشیده اند تا سخنان دیگر
امامHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%D9%89" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%D9%89"على علیه السلام را که سیّد رضى در نهج البلاغه نیاورده است گردآورى کنند. مهمترین این آثار نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه است. این مجموعه به کوشش شیخ محمّد باقر محمودى گرد آمده است که در 8 جلد منتشر شده است.فرهنگهاى لفظى و موضوعى تهیه شده نهج البلاغه جستجو و مراجعه به آن را آسان کرده است. همچنین تاکنون چند نرم افزار از نهج البلاغه و برخى از شروح آن تهیه شده است.
مشهورترین تحقیقهاى نهج البلاغه تحقیق محمد عبده و صبحى صالح مى باشد. تحقیق مرحوم فیض الاسلام نیز در میان فارسى زبانان رواج دارد.
شیخ محمد عبده و نهج البلاغه
مرحوم شیخ محمد عبده مفتی اسبق
مصر تصادفاً با نهجHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%86%D9%87%D8%AC+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%86%D9%87%D8%AC+%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D9%87"البلاغه آشنا می شود و شیفته‌ی آن می‌شود و به شرح این صحیفه‌ی مقدس و تبلیغ آن در میان جوانان مصری می‌پردازد. وی در مقدمه شرح خود می گوید:در همه‌ی مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آنکه معتقد است سخن علیHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA+%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%86+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87+%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA+%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%86+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87+%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85"علیه‌السلام بعد از قرآن و کلام نبوی شریف‌ترین و بلیغترین و پر معنی‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.
به حق، سخن علی را از سخن خالق فروتر و از سخن مخلوق فراتر خوانده اند، مردم همه دو فن خطابه و نویسندگی را از او فرا گرفته اند، همین کافی است که یک دهم بلکه یک بیستم آنچه مردم از سخنان علی گردآورده و نگه داری کرده اند، از سخنان هیچ کدام از صحابه رسول اکرم با آنکه فصحایی در میان آنها بوده است، نقل نکرده اند.
ابن ابی الحدید در جلد چهارم کتاب خود در شرح نامه امام به عبداللهHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87+%D8%A8%D9%86+%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87+%D8%A8%D9%86+%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3"بن عباس، پس از فتح مصر به دست سپاهیان معاویه و شهادت محمدHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF+%D8%A8%D9%86+%D8%A7%D8%A8%DB%8C+%D8%A8%DA%A9%D8%B1" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF+%D8%A8%D9%86+%D8%A7%D8%A8%DB%8C+%D8%A8%DA%A9%D8%B1"بن ابی بکر که امام این فاجعه را برای عبدالله به بصره می نویسد:
فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن. یکی پس از دیگری می آیند و در اختیار او قرار می گیرند، مانند چشمه ای که خودبه خود و بدون زحمت از زمین می جوشد، سبحان الله جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است، اما سخنانش در حکمت نظری بالا دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. با اهل حکمت عملی و معاشرت نکرده است، اما از سقراط بالاتر است. در میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است، زیرا مردم مکه تاجرپیشه بودند و اهل جنگ نبودند، اما شجاعترین بشری از کار درآمد که روی زمین راه رفته است. از خلیل بن احمد پرسیدند: علیعلیه‌السلام شجاع تر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد. علی مافوق افراد بشر است. این مرد فصیح تر از سحبان بن وائل و قس بن ساعده از کار در آمد و حال آنکه قریش که قبیله او بودند، افصح عرب نبودند، افصح عرب (جرهم) است، هرچند زیرکی زیادی ندارند.
شکیب ارسلان چه می‌گوید؟
شکیب ارسلان ملقب به امیر البیان یکی از نویسندگان بزرگ عرب در عصر حاضر است. در جلسه‌ای که به افتخار او در
مصر تشکیل شده بود یک نفر به پشت تریبون می‌رود و می گوید دو نفر هستند که در تاریخHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85"اسلام شایستگی اسم امیر‌البیان را دارند: یکی علیHYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%DB%8C" HYPERLINK "http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85+%D8%B9%D9%84%DB%8C"بن‌ابی‌طالب و دیگر شکیب. خود او هنگامی که به پشت تریبون می‌رود با ناراحتی و گله به دوستش می‌گوید: این چه مقایسه‌ای بود که انجام دادی من کجا و علی بن ابی‌طالب کجا من بند کفش علی هم به حساب نمی‌آیم.۱۳۸۸
فصاحت و بلاغت على علیه السلام
اما الفصاحه فهو (على علیه السلام) امام الفصحاء و سید البلغاء و عن کلامه قیل دون کلام الخالق و فوق کلام المخلوقین. (ابن ابى الحدید)
نطق آدمى از نظر علم منطق فصل ممیز انسان از حیوانات دیگر است که خداوند به حکمت بالغه خویش آن را وسیله امتیاز او قرار داده است چنانکه فرماید: خلق الانسان علمه البیان. (۱)
گوهر نفس که حقیقت آدمى است با سخنورى تجلى کند و به قول سعدى:
تا مرد سخن نگفته باشد *** عیب و هنرش نهفته باشد
و به همین جهت خود امام فرماید: المرء مخبوء تحت لسانه؛ مرد در زیر زبانش نهفته است، و هر قدر شیوائى و رسائى سخن بیشتر باشد تأثیرش در شنونده به طور مطلوب خواهد بود.
در دوران جاهلیت مقارن ظهور اسلام در عربستان فصحائى مانند امرء القیس و غیره که اشعار سحر انگیز می‌سرودند؛ وجود داشتند ولى فصاحت کلام على علیه السلام همه فصحاى عرب را به تحیر و تعجب واداشت و بالاتفاق در برابر کلام او درمانده شده و او را امیر سخن نامیدند.
ابن ابى الحدید گوید او پیشواى فصحاء و استاد بلغاء است و در شأن کلامش گفتهاند از سخن خدا فروتر و از سخن مردمان فراتر است و تمام فصحاء فن خطابه و سخنورى را از سخنان و خطب او آموختهاند و اضافه می‌کند که براى اثبات درجه اعلاى فصاحت و بلاغت او، همین نهج البلاغه که من به شرحش اقدام می‌نمایم کافى است که هیچ یک از فصحاى صحابه یک عشر آن حتى نصف عشر آن را نمىتوانند تدوین کنند. (۲)
على علیه السلام در تعبیه کلام و فن سخنورى کار را به اعجاز رسانید و همه را متعجب نمود، بنا به نقل ابن شهر آشوب عدهاى از اصحاب پیغمبر صلى الله علیه و آله در مسجد نشسته و مشغول گفتگو در مورد مسائل علمى و ادبى بودند، در این ضمن گفته شد که حرف الف در اغلب کلمات داخل شده و کمتر کلامى گفته می‌شود که در آن حرف الف نباشد. على علیه السلام که در آنجا حاضر بود چون سخن آنها را شنید بپا خاست و فى البدیهه خطبه غرائى خواند که در حدود هفتصد کلمه بود بدون این که در کلمات آن حرف الفى وجود داشته باشد، همچنین خطبه دیگرى دارد که در کلمات آن حرف نقطه دارى وجود ندارد و چنین شروع می‌شود: الحمدلله الملک المحمود المالک الودود و مصور کل مولود... که براى پرهیز از اطاله کلام از نوشتن خطبههاى مزبور خوددارى گردید.
باز در جاى دیگر درباره فصاحت و بلاغت کلام على علیه السلام گوید:
عجبا کسى در مکه متولد شود و در همان شهر بزرگ گردد و بدون تماس و ملاقات با حکیم و دانشمند و ادیبى به قدرى در سخنورى مهارت داشته باشد که گوئى عالم الفاظ تسخیر شده اوست و هر چه را اراده کند به فصیحترین وجهى بیان می‌کند.
ويژگي هاي مفهوم عفاف