فرآیند یادگیری
در برابر روش تدریس سنتی و روشهایی که دانش آموزان را در وضعیت انفعالی قرار می دهند قالب هایی وجود دارد که معلمان را درگیر فرآیند ساخت درک فهم دانش آموزان می کند وابزاری بسیار قوی به آنها می دهد تا درباره نحوه ی پشتیبانی از یادگیری دیگران و تسهیل فراگیری بیاموزند.
مشارکت مستقیم در تجارب یادگیری کاوشگرانه،شرکت در مباحث بین گروهی و فرآیند های فکر کردن و نیز مشارکت در تحقیقاتی که تویط معلم درباره تدریس آغاز و هدایت می شود،پشتوانه این نوع یادگیری است.
یادگیری از طریق کاوشگری
وقتی معلمان خود یک محیط یادگیری را تجربه می کنند که آنها را در تنظیم و پیگیری مسائل یافتن و استفاده از منابع،همکاری با سایر همکلاسی ها،بسط و تعمیق تفکر یاری می رساند،شناخت بهتری نسبت به پشتوانه های لازم برای بالا بردن رشد دانش آموزان حاصل می کنند.درگیر شدن در مطالعات،به معلمان کمک می کند شخصا به این درک یرسند که چگونه علاقه می تواند انگیزه ای برای یادگیری باشد و اینکه خود یادگیری هم بر توانایی شخس در ایجاد ارتباط بین تمایلات فردی تفکر شخص متکی است.
یادگیری از طریق تحقیق
تحقیقی که با کمک معلم،در کلاس آغاز و انجام می شود شیوه دیگری برای یادگیری معلمان درباره یادگیری دانش آموز و فرآیند های تفکر انسان است.معلمان همزمان با طرح مسائل برای مطالعه مشاهده دانش آموزان،تحلیل تاثیر تدریس،تحلیل و تفکر درباره داده ها ظرفیت های فکری خود را گسترش می دهند.
آنها با درگیر شدن در تحقیق جدی درباره نحوه ی رسیدن دانش آموزان به درک مفاهیم و منطقی که برای درک مفاهیم دارند،شناخت بهتری نسبت به چگونگی پشتیابی از تحقیق دانش آموزان خود حاصل می کنند.
یادگیری از طریق فرآیند تعیین استانداردها
معلمان با شرکت در بحث هایی که استاندارد کارشان را مشخص می کند که به کسب دانش درباره ی تدریس می پردازند.این مباحث و گفتگو ها شناخت کامل تری از آنچه که خود،مدرسه ،شاگردان باید انجام می دهند،بدست می دهد.
یادگیری در بافت مدارس
نظریه های تدریس و پرورش انسانی وقتی در بافت های زندگی واقعی پیاده می شوند بازده بهتری دارند.برنامه های تربیت معلم و توسعه حرفه ای معلمان که تحقیقات را در قالب کار در مدرسه می ریزند فرصت های فراوانی را برای تبدیل شناخت نظری به عملی در اختیار می گذارند.این امر هم در مورد معلمان شاغل و هم درباره دانشجو-معلمان صادق است.همان طور که تشریک مساعی در مدرسه،پشتوانه رشد معلمان شاغل است،یادگیری دانشجو-معلمان نیز وقتی نتیجه مطلوب می دهد که مدارس آموزش و پرورش برنامه های خود را بر زمینه های یادگیری دانش آموزان متمرکز می کنند.
محتوای یادگیری ساخت گرا
آمادگی برای تدریس ساخت گرا نه تنها مستلزم بسط فرآیند ها و باخت های یادگیری است بلکه از معلمان می خواهد در زمینه یادگیری به یک سری شناخت های اساسی دست یابند.آنها با اهداف و مقاصد آموزشی مشخص و دانش کافی درباره رشد و پرورش انسان داشته باشند،تجارب و سوابق جمعیت دانش آموزی کشور را بشناسند و نسبت به آن حساس باشند،قدرت بیان و تعریف انتظارات و استانداردهای لازم برای موفقیت دانش آموزان را داشته باشند و در انتقال این درک و فهم به خانواده ها،جامعه و کل افکار عمومی خبره باشند.
یادگیری درباره پرورش انسان و نظریه یادگیری
معلمانی که از شیوه های تدریس متناسب با روش های یادگیری دانش آموزان استفاده می کنند،باید نسبت به پرورش انسانی و نظریه یادگیری شناخت داشته باشند.آنها باید بدانند یادگیری در پیوستار رشد چگونه است-چه مسائلی در سنین مختلف برای دانش آموزان پیش می آید و عموما در آن زمان چه انتظاری از دانش آموزان می رود.همچنین معلمان باید به انواع راهبرهای تدریس مجهز باشند تا به موقع از آنها بهره بگیرند.
چشم اندازهای نوین به یادگیری
دنیای یادگیری همانند حوزه های دیگری پیوسته در تغییر و تحول است.تحولات مربوط به یادگیری و چگونگییادگیری در محیط های رسمی،نظیر مدرسه،دانشگاه و ... متاثر ز پژوهش هایی است که متخصصان حوزه های مختلف از قبیل روان شناسی،جامعه شناسی،گروه شناسی،علوم مغزی و عصب روان شناسی است.به طوری که از ادیبان پژوهشی بر می آید،هواردگارنر عصب شناسی است که بر اساس یافته هایش در حوزه عصب شناسی چشم انداز جدیدی را در یادگیری و سبک های یادگیری می گستراند.او بر پایه یافته های خود هوش های چندگانه(هوش زبان شناختی-هوش فضایی یا تصویری-هوش موسیقیان-هوش منطقی-هوش جسمانی-حرکتی-هوش درون شخصی-هوش بین شخصی)را پیشنهاد کرده است که مربیان آموزش و پرورش آن را به شیوه ها یا سبک در یادگیری تعبیر می کنند.
ابعاد یادگیری
بعد اول:نگرش ها و ادراکات
نگرش ها و ادراکات،توانایی یادگیرندگان را در فراگیری تحت تاثیر قرار می دهد.برای مثال،اگر یادگیرندگان،کلاس را محیطی نا ایمن و مختل تصور کنند،به احتمال زیاد به میزان بسیار اندک در آن کلاس به فراگیری می پردازند.همچنین اگر یادگیرندگان به تکلیف کلاسی،نگرش منفی داشته باشند محتملا برای انجام آن تلاش کمتری خواهند کرد.پس یکی از کلیدهای آموزشی اثرگذار،کمک به یادگیرندگان برای کسب نگرش ها و ادراکات مثبت درباره کلاس و یادگیری است.
بعد دوم:اکتساب و در هم تنیده دانش
از جنبه های کلیدی دیگر در یادگیری کمک به یادگیرندگان در اکتساب ودر هم تنیدن دانش جدید است.وقتی که یادگیرندگان در حال یادگیری اطلاعات جدیداند،آنان باید برای ایجاد ارتباط بین دانش جدید و پیش دانسته ها،سازماندهی اطلاعات و تبدیل دانش جدید به مثابه بخشی از اطلاعات حافظه بلند مدت یاری شوند.آنگاه که یادگیرندگان فرآیند ها و مهارت های نوینی را می آموزند،آنان باید به یادگیری الگو(یا مجموعه ای از گام ها)بپردازند،سپس مهرت و فرآیند را برای کارا و اثربخش کردنشان شکل دهند و یرانجام به درونی کردن یا تمرین مهارت یا فرآیند اقدام کنند تا آنها را براحتی انجام بدهند.
بعد سوم:بسط و اصلاح دانش
یادگیری با کسب و در هم تنیدن دانش پایان نمی یابد.یادگیرندگان از طریق فرآیند بسط و اصلاح دانش به درک و فهم ژرف تر می رسند.برای مثال از طریق تمییز نکته های جدید،روشن سازی کژفهمی ها و نتیجه گیری).آنان به صورت موشکافانه با استفاده از فرآیندهای استدلالی به تجزیه و تحلیل فراگرفته هایشان می پردازند،که این امر به بسط و اصلاح اطلاعات کمک می کند.
برخی فرآیندهای استدلالی که یادگیرندگان برای بسط و اصلاح دانش به کار می گیرند به ترتیب در زیر آمده است:
مقایسه-طبقه بندی-انتزاع-استدلال قیاسی-استدلال استقرایی-تحلیل چشم اندازها
بعد چهارم:استفاده معنادار از دانش
زمانی یادگیری بسیار اثر بخش خواهد بود که از دانش برای انجام دادن کارهای معنادار استفاده کنیم،برای مثال،امکان دارد درباره میکروسکوپ ها ابتدا از صحبت با یک دوست یا خواندن مقاله ای از مجله ای چیزی یاد بگیریم،به هر حال آنگاه واقعا درباره آن چیزی می آموزیم که اقدام به خرید یک میکروسکوپ بکنیم.ایجاد اطمینان و مطمئن بوده از این فرصتی برای کاربرد معنادار دانش برای یادگیرندگان در نظر گرفته شده،بخش مهم و معناداری از طراحی یک واحد آموزشی است در الگوی ابعاد یادگیری،شش عنصر فرآیندی است که برای ترغیب استفاده معنادار از دانش قابل بهره گیری اند:
تصمیم گیری-حل مساله-ابداع-کاوش تجربی-جست و جو-تجزیه و تحلیل سیستم ها
بعد پنجم:عادت های ذهنی
یادگیرندگان بسیار موفق کسانی هستند که عادت های ذهنی قدرت مندی پرورش داده اند.عادت های ذهنی قدرت مند یادگیرندگان را در تفکر انتقادی،تفکر خلاق و نظم دهی رفتار کمک می کند.عادت های ذهنی مورد نظر به ترتیب زیرند:
تفکر انتقادی
-درست بودن و درست طلبی
-واضح بودن و وضوح طلبی
-آزاد اندیشی
-مهار مجبور بودن
-قبول یا پذیرش پست،آنگاه که شرایط تضمین کننده است.
-واکنش مناسب به احساسات و سطح دانش دیگران
-تفکر خلاق
-پافشاری
-از میان برداشتن محدودیت های دانشی و مهارتی
-ایجاد شیوه های نوین نگرش به یک موقعیت خارج از استانداردهای معمول
-تفکر خود نظم جو
-پایش و بازنگری تفکر خود
-طرح ریزی مناسب
-شناسایی و استفاده از منابع ضروری
-واکنش مناسب نسبت به بازخورد
-اندیشیابی اثر بخشی کشش های شخصی
یاددهی-یادگیری و فرا شناخت
امروز نظریه فرا شناخت یکی از رویکردهای غالب در میان انواع نظریه های یادگیری به شمار می آید در واقع در نظام آموزشی و پرورشی کشورهای پیشرفته تلاش می گردد برنامه ریزی درسی و طراحی روش های تدریس و نیز تدوین فعالیت های یادگیری بر پایه نظریه فراشناخت شکل میگیرد.سابقه توجه به کاربست نظریه فراشناخت در تدریس،در ایران نزدیک به یک دهه است که اوج گرفته است.
فرا شناخت
در نوشتار حاضر،سه نوع فراشناخت مورد بحث قرار می گیرند:باورهای فراشناختی،دانش فراشناختی و کنترل اجرایی هر سه نوع در ارتباط با غملکرد یادگیری تشرسیح می شوند افزون بر این ،ارتباطات درونی آنها هم به بحث گذاشته می شود.
فراشناخت به معناهای گونا گونی به کار رفته است.برخی این مفهوم را دانش شخصی درباره فرآیندهای شناخت خود یا دیگران تعریف کرده اند و بعضی آن را به معنی رهبری فرآیندهای شناختی بکار برده اند.گرچه هر دو برداشت از فراشناخت(دانش راهبری)با یکدیگر ارتباط نزدیکی دارند،اما مهم این است که بین این دو تمیز قائل شویم.یعنی تمیز بین "دانش فرشناختی" و "کنترل اجرایی".
باورهای فرا شناختی
مفاهیم هوش
درک،باورهای فراشناختی درباره هوش(مفاهیم هوش)را مطالعه کرد و دریافت که دو نظریه درباره هوش وجود دارد.یکی نظریه هویتی و دیگری نظریه افزایشی.بنابر نظریه هویتی هوش کیفیتی ثابت دارد و میزان آن با تلاش فرد برای یادگیری تغییر نمی کند.اما بر طبق نظریه افزایشی،هوش ظرفیت ثابتی ندارد و میزان آن در اثر تلاش و یادگیری افزایش می یابد.
احتمالا مفاهیم هوش بر دو نوع هدف هایی که دانش آموزان بر می گزینند اثر می گذارند.دانش آموزان و دانشجویانی که برای هوش ماهیتی ثابت در نظر می گیرند،گرایش دارند هدف های عملکردی را بر گزینند.
در حالی که دانش آموزان و دانشجویان معتقد به نظریه ی افزایشی بودن هوش تمایل دارند هدف های یادگیری،افزایش قابلیت ها،توانایی ها،درک و فهم، و شکل دهی به موارد نوین را نشانه می گیرند.بنابراین تلاش برای تغییر در راهبردهای یادگیری هنگامی موفقیت آمیز است که نظریه افزایشی را پذیرفته باشیم.
برداشت هایی از یادگیری
به طوری که سالجو(1979)اظهاری دارد،دانش آموزان چشم اندازهای متفاوتی از بنیان های یادگیری دارند.دانش آموزانی هستند که یادگیری را انباشتن اطلاعات یا دانش در حافظه خود می دانند.این برداشت از یادگیری،برداشتن ژرف است.
برداشت از یادگیری با برداشت از آموزش همبستگی دارد.برداشت های سطحی با این دیدگاه که معلم کسی است که به سازماندهی،تحلیل و قابل فهم کردن محتوا می پردازد همخوان است.
دانش آموزانی که برداشت هایی ژرف و عمیق از یادگیری دارند،براین باورند که معلم فقط می تواند به ساخت فرآیند و جریان کار کمک کند.
یادگیری مبتنی بر مساله
آموزش و پرورش هم مساله است و هم آمده شدن برا ی حل مساله.به دیگر سخن زندگی مساله است و آموزش و پرورش زمینه ساز پرورش استعدادهای یادگیرندگان برای یافتن راه حل هایی برای حل اثر بخشی مسایل گوناگون زندگی است.اگر آموزش و پرورش در رویکردهایش،نظام برنامه ریزی درسی در تدوین برنامه های درسی و معلمان در حوزه علمی خود نگاهی به پرورش یادگیرندگان برای حل مسایل نداشته باشند،فعالیت یاددهی-یادگیری بی ثمر خواهد بود.
رویکرد یادگیری مبتنی بر مساله یا حل برگرفته از ایده ها و رهنمودهای سرگردان حوزه های آموزش و پرورش است.از جمله کسانی که به رویکرد یادگیری مبتنی بر مساله توجه نشان داده اند می توان به جان دیوئی هوارد با روز و جورج پولیا اشاره کرد.رویکردی که به یادگیری مبتنی بر مساله در فصل حاضر عرضه شده است.
یادگیری مبتنی بر مساله و جنبش بهسازی مدارس
همان طور که می دانیم یادگیری مبتنی بر مساله برای به کارگیری در دانشکده های پزشکی طراحی شد.با این همه،یادگیری مبتنی بر مساله را بسیاری از مدارس برای ارتقای سطح پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سازگار کردند.دانش آموزانی که برای هزاره بیست و یکم تربیت می شوند باید عادت های فکری پژو هشگری و حل مساله را برای جهان پر شتاب و پر تحول فرابگیرند.
مهارت های تفکرو حل مساله آشکارا در مقیاس ملی مورد سنجش قرار نمیگیرد.همچنین پژوهش ها نشان می دهند،اگرچه دانش آموزان در فراگیری مهارت های پایه ی یادگرفتن پیشرفت نشان می دهند.ولی درصد کمی از آنان بر مهارذت های عالی تفکر دست می یابند.
یادگیری مبتنی بر مساله تناسب بالایی با جنبش استانداردهای عالی و پیشرفت تحصیلی چشمگیر دارد.این یادگیری می طلبد دانش آموزان به درک و فهم مواد و مسایل نایل شوند،نه آن که طوطی وار آنچه را با یاد سپرده اند با اندک تغییری در واژگان بیان کنند.پژوهش ها و تجارب معلمان نشانگر آن است که تکنیک های فعال آموزشی ای،نظیر یادگیری مبتنی بر مساله،حتی در دانش آموزان دلزده نیز انگیزه می آفریند و سبب پیشرفت تحصیلی و ارتقای سطح درک آنان می شود.راهبردهای دانش آموزی محوریی از این دست زمینه پدید آیی تفکر انتقادی و مهارت های استدلالی را پی می نهد.افزون بر این،راهبردهای دانش آموز محور به پرورش خلاقیت،استقلال در یادگیری و حس نالکیت یاد گیرنده نسبت به کارش می انجامد.
در کلاس های درسی که معلمان از راهبردهای یادگیری فعال استفاده می کنند،دانش آموزان به جای واسطه قرار دادن معلم برای صحبت،به طور مستقیم با یکدیگر گفتگو و بحث می کنند و نیز برای خودشان تولید کار کرده و به مدیریت فعالیت هایشان اقدام می کنند.در چنین کلاس های درسی،معلم در مقام راهنمایی یادگیری خدمت گذاری می کند.در کلاس های درس مبتنی بر راهبردهای فعال،یادگیری،معلمان کمتر به کتاب درسی تکیه می کنند.آنان کتاب های درسی را فقط در جایگاه یک مورد از اسنادهای اطلاعاتی معتبر تلقی می کنند تا حدود زیادی،مدارسی که از یادگیری فعال حمایت می کنند،انعطاف پذیری بیشتری می دهندبه معلمان برای هدایت دانش آموزان آزادی عمل زیادی می دهند و آنان را مجاز می شمارند دروس مورد تدریس خود را با توجه به نیازها و پیش زمینه های خاص دانش آموزان سازماندهی می کنند.این مدارس باور دارند که کمک به دانش آموز برای کسب تسلط به مهارت های حل مسئله و استدلال تحلیلی دست کم پر اهمیت تر از به یاد سپاری اطلاعات و ارائه پاسخ های از پیش تعیین شده از سوی دانش آموزان است.
ما و یادگیری
گاهی ضرورت و جایگاه بعضی از موضوعات در زندگی آن قدر بدیهی و آشکار فرض می شوند که به ساده انگاریو سهل انگاری روی می آوریم.نمونه های زیادی از این نکته در جامعه ی ما وجود دارد.حال ما چنین پیش فرضی به این سوال پاسخ "یادگیری"چه ضرورت و جایگاهی در زندگی ما دارد؟شاید بهتر باشد از پاسخ دادن منحرف شویم.بحث و تحلیل صرف درباره ی این گونه موضوعات،اگر منجر به نتایج علمی نشود فقط ساده انگاری و سهل انگاری به هم راه خواهد داشت.نه نشانه ی استواری برای باور درونی است و نه تضمینی برای سهل به آن. می توانیم از یادگیری در مدرسه و یادگیری برای دانش آموزان صحبت کنیم،بدون آنکه در عرصه زندگی با یادگیری سر و سری داشته باشیم.
فرهنگ و یادگیری
مانند تمامی مسائل زندگی ،باید به یادگیری هم نگاهی فرهنگی داشت."یادگیری"در فرهنگ ما موضوعی تناقض نما اهمیت.از اهمیت از یک طرف در مبانی فلسفی فرهنگ ما یادگیری و دانستن مورد تاکید فراوان قرار میگیرد اما از طرف دیگر میزان انگیزش و رغبت جامعه به یادگیری چندان راضی کننده نیست.ما در گفته ها برای اثبات اهمیت یادگیری به آیات و روایات زیادی استناد می کنیم از جمله:بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمس دانند یکسانند؟
قرآن:زهر/9 پیامبر گرامی اسلام(ص)هم بر کسب علم تاکید فراوانی دارند:زگهواره تا گور دانش بجوی و یادگیری دانش بر هر مرد وزن مسلمان واجب است.
دنیا و یادگیری
امروزه در دنیا برای یادگیری چه در ابعد رسمی و چه در ابعاد غیر رسمی اهمیت زیادی قائل اند.به بیان رئوف(1386)یادگیری رد طول عمر به عنوان تپش قلب جامعه معرفی شده است.یادگیری در طول زندگی یعنی رویارویی با چالش هایی که از دنیای به سرعت در حال تغییر برمی خیزد.
به این ترتیب یادگیری مفهوم بسیار گسترده است که همه ی انسان ها را در همه زمان ها و همه شرایط شامل می شود.براین اساس نظریه پردازی چون پیتر سنگه از "سازمان یادگیرنده"سخن می گوید،سازمانی که قادر است از قابلیت ها،تعهد و ظرفیت یادگیری افراد در تمامی سطوح سازمان به نحو احسن بهره برداری کند(ترجمه هدایت و روشن 1382)سنگه با اشاره به این نکته که همه ی ما در اعماق وجودمان یک یادگیرنده هستیم تاکید می کند.کل مجموعه جهانی در حال ساختن یک جامعه یادگیرنده است.
علاوه بر جنبه های اجتماعی و سازمانی،یادگیری از جنبه های روان شناختی نیز در دنیای امروز مورد توجه است.به تعبیر شعری نژاد(1380)یادگیری یک لذت درونی و اصیل است و فقط یک الزام اجتماعی یا تربیتی نیست.
گزارش کمیسیون بین المللی یونسکو با عنوان "یادگیری،گنج درون"تصویری از مسیر توسعه و بالندگی در قرن بیست و یک است،مسیری که همه باید در آن پای نهند.محصور گران یادگیری در حیطه ی دانش آموز و مدرسه یا دانشجو و دانشگاه،نگاهی کاملا معیوب و ناقص به یادگیری است.
فرد و یادگیری
جامعه ی یادگیرنده نیازمند انسان هایی است که تک به تک،جایگاه و نقش یادگیری در زندگی را درک کرده و مهم تر از آن،برای یادگیری و یادگیری های بیشتر،اقدامات علمی روی آورند.
یادگیری ضرورتی کاملا فردی و شخصی هم به حساب می آید،چرا که نیازی درونی،ذاتی و اصیل است.حتی اگر فرض شود که در دنیایی خالی از سکنه و بدون انسان های دیگر زندگی می کنیم،باز هم این ضرورت پابرجا خواهد بود.داستان معروف رابینسون کروزوئه،که به توصیف زندگی فردی تنها در جزیره ای غیر مسکونی می پردازد.نمونه ای از پیوستگی مستمر یادگیری و زندگی است.
شاید لازم نباشد همیشه درباره یادگیری،انسان یادگیرنده،خانواده یاد گیرنده،مدرسه یادگیرنده،سازمان یادگیرنده و جامعه یادگیرنده،سخنرانی کنیم یا انشا بنویسیم:اما لازم است همیشه یادگیرنده باشیم:این بیشتر به نفع خودمان است.هرچه از یادگیری فاصله بگیریم از اصول زندگی و موهبت های آن دور شده ایم.
منابع:1-اصلانی،ابراهیم(1388).مدرسه ی بدون رقابت.تهران:نشر دوران
2-رئوف،علی (1386).مبانی و اصول آموزش وپرورش.تهران:ارسبان
3-سنگه،پیتر(1383).پنجمین فرمان(ترجمه حافظ کمال هدایت و محمد روشن).تهران سازمان مدیریت صنعتی.
4-شعاری نژاد،علی اکبر(1380).نگاهی نو به روان شناختی آموختن.تهران چاپ پخش
5-وکیلیان،منوچهر(1381).تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران.تهران:دانشگاه پیام نور
بسیج